Deliliğe Övgü - Desiderius Erasmus

Çeviri : Hasan İlhan

 Bir kaç yıl önce bir kitap fuarında adına kanmıştım bu kitabın. Erasmus denen adamı duymuştum felsefe kitaplarından.. Mühim bir adamdı, çok kitabı olmuş ama günümüze ancak bir tanesi kalmıştı. ‘deliliğe övgü’ vurucu bir isimdi, Erasmus bireyci insancılığın (humanisme) ünlü düşünürü diye geçiyordu. Yeniden doğuş dönemi diye geçen, Rönesans (renaissance) diye bildiğimiz dönemin ünlü düşünürüydü.. Ne dediğini ara sıra okurdum ama kendi yazısından okumak başka bir ‘delilik’ çıktı. Deliliğin dilinden öyle ilginç anlatmış ki dünyayı.. O dünya biraz örnek alınası bir dünya aslında.

Anlatacak öyle çok şey söylemiş ki bir tek kitapta, dilim dönmez anlatmaya. Keşke başka kitapları da kalsaydı, kitabı kalmadıysa bazı eski yunan filozofları gibi öğrencilerinin dilinden dinleseydik ya sözlerini..

‘Deliliği mutluluk için verdim ben. Bebeklikte akıl başta değildir, çocukluk desen en deli günlerimiz.. Mutluluk vardır bu dönemlerde, boşuna değildir gençliğe ‘deli kanlı’ denilmiştir.. Yaşlılıkta vücudun çöküşüne katlanacak delilik olmasa kim direnebilirdi ölümün adım adım gelişine? Ben deliliği verdim ki mutluluk onun içinde. Ne zaman ki us girer devreye o zaman başlar mutsuzluklar..’

Şöyle yapayım aslında, Orhan Hançerlioğlu, ‘Düşünce Tarihi’ isimli büyük eserinde az biraz özetlemiş Erasmus’un sözlerini. Oradan alıntılayayım ki, dilim dönmeyecek belli ‘deliliğe övgü’ye...

“

Tanrılar ve insanlar üstüne sevinç saçan yalnız benim. Anamın adı Neotet’tir (gençlik). Mutluluk adalarında (Kanarya adalarının eski adı) doğdum. Methe’yle (sarhoşluk) Apoidia (bilgisizlik) benim sütninelerimdir. İzzetinefis, yüzegülme, tembellik, şehvet, bunaklık, zevkusafa, Komos (içki sofraları tanrısı), Morpheus (rüyalar tanrısı) hizmetçilerimdir. Bu sadık hizmetçilerimle, dünyayı yönetenleri yönetirim ben.

İlk mutluluğunuz şu güzelim dünyaya gelmektir. Dünyaya gelmenizi ananızla babanızın evlenmesine borçlusunuz. Hizmetçilerimden ‘unutmak’ olmasaydı, ananız o acılara bir daha katlanıp sizi doğurmazdı. Çocukluk akıldan yoksun olduğundan, eğlendirir, haz verir. Delilik olmasaydı, gençliğin ne tadı olurdu? Nitekim gençliğin adına ‘delikanlılık’ demiyor muyuz? Yeryüzünde benden gelmeyen ne sevinç ne haz ne de mutluluk vardır. Tanrı insanlara akıldan çok tutku verirken, ne yaptığını hepimizden iyi biliyordu. Eğer hizmetçilerimden yüze gülme, iki yüzlülük, kurnazlık olmasaydı, kadınla erkeği hiç bir güç bir arada tutamazdı. Kral halkını, koca karısını, uşak efendisini, dost dostunu bunlar olmadan yönetebilir mi sanıyorsunuz? En büyük mutluluk insanın kendinden hoşnut olması, elindekilerle yetinmesidir. Hizmetçim izzetinefis olmasaydı bu mutluluğu sağlayabilir miydiniz?Hele insanın kendinden hoşnut olması kadar güzel ve hoş, oysa delice ne vardır? Kutsal Kitap’tan başka yaprak ezberlemekle cennete gitmeyi garantilediğini sanan şu zır deli ne kadar mutludur? Akıllıyla deliyi ayırt eden nedir? Biri aklının, öbürü tutkusunun peşinde gider. Oysa akıllıyı aklının peşinden sürükleyen de tutkusudur. Ama o öylesine bir zavallıdır ki, mutluluk sağlayan bir tutku yerine mutsuzluk sağlayan bir tutku seçmiştir.

Hele bakın: Kirli ve iğrenç bir doğum, zahmetli bir eğitim, her yönden gelen tehlikelerle dolu bir çocukluk, yorucu incelemelere, öğrenmelere boyun eğen bir gençlik, hastalıklar ve sakatlıklarla çevrili bir ihtiyarlık, acı bir zorunluk olan ölüm... Bu bahtsız ömür süresince sayısız tehlikeler, hastalıklar, korkular, yoksulluklar, hapis, alçaklık, utanç, acı pusu, ihanet, dava, hakaret, hile... Eğer insanların çoğu akıl yolundan gitselerdi, dünya üstünde kendini öldürmedik adam kalmazdı. Oysa ben, bütün bu dertleri birbirinden ayırıp, binbir biçimde yumuşatmasını bilirim. İnsanlara bilgisizliği, umursamazlığı dağıtırım. Kimine daha mutlu bir talihin tatlı umudunu yollar, kiminin ayaklarına sevimli şehvetin bir günlük güllerini serperim. Gönderdiğim düşler onları bağlar. Ölüm perisinin eğirecek ipliği kalmamış olsa bile, yaşamaya karşı en ufak bir tiksinti duymak şöyle dursun, onları yaşamaktan ayrılmaya zorlayan nedenler ne kadar artarsa, yaşamaya bağlılıkları da o kadar artar.

Mutluluk bilgisizliktedir. Bir adam vardı; bu adam evlendikten sonra, karısına bir kutu dolusu elmas verdi. Elmaslar sahteydi. Adam, karısını, verdiği elmasların pek değerli olduğuna inandırmıştı. Kadıncağız çok mutluydu. Bu değersiz cam parçalarına bakarken gözleri doluyor, elleri titriyordu. Bilgisizliğin verdiği bu mutluluğu, hangi bilgi verebilir? Yada bu elmasların sahteliğini bilmeyenin mutluluğuyla, bu elmasların gerçeğini boynuna takanın mutluluğu arasında ne fark var?

Ah şu mutlu deliler... Yaptıkları binbir deliliğe ne de güvenirler. Tanrı katına yüz akıyla çıkmak için nasıl da hazırlanıyorlar, deliliklerini armağanlandırmak için cennet bile az gelecek. Tanrının karşısına çıkınca kimi balıkla dolmuş karnını gösterecek. Kimi günde şu kadar yüz hesabıyla okunmuş bin ölçek duayı ortaya dökecek. Bir üçüncüsü, uzun uzun tuttuğu oruçları sayacak ve günde bir kez yediğinden ötürü karnının kaç kez patlamak üzere olduğunu anlatacak. Biri, taşımaya yedi geminin yetmeyeceği kadar çok tören, tespih, mırıltı götürecek. Bir başkası altmış yıl eldivensiz parmakla hiçbir paraya dokunmadığını söyleyerek övünecek. Öteki, gemicilerin en yoksulunun bile giymekten utanacağı pis cüppesini gösterecek. Başka biri de kayaya yapışık sünger gibi elli yıl aynı manastıra bağlı kaldığını haykıracak. Kimileri ilahi okumaktan seslerinin kısıldığını ileri sürecektir. Kimileri de yalnızlıktan avanaklaştıklarını ya da susmaktan dillerinin uyuştuğunu anlatacaklar. Tanrıyı iyice şaşırtacaklar. Bütün bunlardan hiçbir şey anlamıyorum, diyecek Tanrı, benden daha mübarek olmak isteyenlere verecek cennetim yok benim, gidin kendinize benimkinden başka bir cennet arayın!... Oysa önemi yok bu sonucun. Onlar şimdi benim verdiğim umutlarla mutludurlar.

Mutluluk bilgisizliktedir. Eğer şu piskopos, giymiş olduğu ak kaftanın kusursuz bir ömür sürmek, başını örten çift boynuzluğu ve uçları birbirine tek düğümle bağlı külahın eski kutsal kitapla yeni kutsal kitabı birleştirmek, ellerindeki eldivenin dünyadaki kötülükleri eline bulaştırmamak, asasının kendi güdücülüğüne bırakılan sürüyü sürekli olarak gütmek ve dikkatini onların üstünden bir an bile eksik etmemek anlamlarına geldiğini bilseydi, mutlu olabilir miydi? Böylesine bir sorumluluğun altında yaşayamaz, ezilir giderdi elbet. Oysa piskoposlarımız o kadar budala değildirler. Kendileri otlamaya bakar, sürüleri otlatmak işini İsa’ya bırakırlar.

"

Alıntı, Orhan Hançeriloğlu'nun müthiş kitabı Düşünce Tarihi'nden.. Onu da dilim dönmeyecek olsa da yakın zamanda anlatmaya çalışacağım.. Henüz yarısına yeni varabildim kitabın, uzun bir yol. Ağır ağır gidilmesi gereken özel bir yol Düşünce Tarihi.. Belki bir kez daha okur, onun ardından yazarım.. Belki defalarca.. Bilmiyorum.  

1984 - George Orwell

Çeviri: Nuran Akgören

Anti-ütopik diye bir tür varmış. Distopik bir dünya demek anti-ütopik demekmiş :) İlk kez duyduğum bir terim oldu, cehaletimi mazur görün, heyecanlandım. Unutmamak için hemen yazayım dedim, sanki elimin altında internet yokmuş gibi. Kalem- kağıt öğrenciliği dönemlerinden alışkanlık işte.
Romana geleyim.. Öyle bir dünyada geçiyor ki, Abi (Big Brother) tüm dünyayı ele geçirmiş. Üç büyük devletin yönetimine geçmiş dünya. Okyanusya, Avrasya ve Doğu Asya. Kağıttan savaşlar yapıyor bu üç devlet, döne döne savaşıyorlar. Bi süre biriyle dost biriyle düşman, bir süre sonra tam tersi. Çünkü savaş dünyanın dönmesi için gerekli, halkların biat etmesi ve devlet gücüne sığınması için olmazsa olmaz savaş.
Hikayemiz İngiltere'nin dahil olduğu Okyanusya devletinde geçiyor. 1948 yılında yazılmış olan roman, 1984 yılındaki dünyayı tasfir ediyor lakin ne tasfir. Dilim döndüğünce anlatmaya çalışayım Okyanusyayı, diğer devletleri bilmiyoruz ama benzer süreçleri yaşıyor olmalılar. Sosyalist devrim gerçekleşmiş ve dünya bakın nasıl bir hal almış (işte anti-ütopik yapı burada başlıyor ve George Orwell inkar etse de kitap sosyalizmi yerden yere vuruyor)
Dünya Oligarşik Kollektivizm denen bir sitemle yönetiliyor. Aristokrat bir zümre olan ve sayıları pek az bulunan İç Parti üyeleri, memuriyet işlerini yürüten ve sayısı biraz daha fazla bulunan kesim ile Proller. Proller en alt tabakada üretimi gerçekleştiren grup ve çok kalabalıklar. Hiç bir şey umurlarında olmadan yaşama özgürlüğüne sahipler, tek yapmaları gereken üremek ve çalışmak. İsterlerse bir dine bile inanabilirler hatta. Asıl sıkıştırılan kesim arada kalmış olanlar.. Devlet bütün mülkiyete sahip olduğu için, devletin sahip olduklarının idaresi İç partililerde. Arada kalan kesim ise biraz olsun eğitimli olmak zorunda olduğundan en tehlikeli görülen kesim. Başı en çok opanlar yani. Tele-ekran denen aletler 24 saat açık bırakılmalı bu dünyada çünkü ekran sadece TV yayını yapmakla kalmıyor, kayıt da yapıyor aynı zamanda. Kayıt altına alınmış kişilerde Düşün-suçu'na dair bir tek mimik bile görse kayıt, Düşünce polisi devreye giriyor. Kişiyi Sev-Bak (Sevgi Bakanlığı) bünyesinde buharlaştırıyor.. Yok insanlar var bu dünyada, bir zamanlar yaşamış ancak geriye hiçbir iz kalmamış insanlar. Birisi bir süre işe gelmezse eğer, buharlaştırıldığı anlaşılır ve adı silinir arkadaşlarının dillerinden.Sadece di,llerden silinse gene iyi, hiç yaşamamış bir insandan nasıl ki iz kalmaz ise, buharlaşanlardan da iz kalmıyor.. Bu dünyada geçmiş değiştirilebiliyor çünkü. Yaşanmışlar yaşanmamış, hiç yaşanmamış şeylerse yaşanmış gösteriliyor. Kahramanımız da bu iş üzerinde yapıyor memuriyetini. Ger-Bak (Gerçek bakanlığı) bünyesinde değiştirilmesi gereken geçmiş itinayla yeniden yazılıyor. Romanlar, dergiler, şiirler bile yeniden yazılıyor. Mesela Bol-Bak (Bolluk Bakanlığı) bir hafta önce çikolata tayınında %10luk bir düşüş yaşanacağının haberini vermişse eğer bir hafta sonra yapılan açıklamada çikolata tayınının %5 arttırıldığı ve son on yılın en büyük artışının gerçekleştiği açıklamasını yapabiliyor. Geçmişi bu açıklamaya göre şekillendirmek de bizim Winston Smith gibilerin işi.
Roman Winston'ın bir antikacıdan defter ve kalem almasıyla başlıyor. Winston yaptığı iş vesilesiyle bazı gerçek zannettiklerinin yalan olduğuna açık seçik şahit olunca hayatı değişiyor. Bir günlük yazmaya başlıyor.. Heryerde tele-ekranlar olduğundan yalnız kalınacak bir yer yok, evinde eski bir kitaplıktan kalan kör bir noktaya bir masa oturtmuş Winston düşün-suçunu orada işliyor. Bu arada aşık oluyor bir kıza. Aşk da yasak, evlilik sadece üremek maksadıyla korunun resmi bir kurum. Üreme işine aşk karıştığı hissedilirse buharlaştırılma işlemi gerçekleşir. Doğan çocuklara anne- baba bakmaya devam eder ama çocuk ebeveynleriin suçlu olduğuna karar verir ve ispiyonlarsa - bu eğitimle aşılanan bir süreç- o ebeveyn buharlaşır.
Ha bu arada yeni dil hazırlanıyor bu dünyada. Dil yeni kelimelerden oluşmak yerine, eski dile eklenip düzeltilmek yerine, kelimeler atılıyor dilden. Teker teker atılıyor kelimeler ve kelime dağarcığı azaldıkça düşünce dağarcığı da azalıyor. Kelimelerle ifade edilemeyen duygular aslında hissedilemez de ya da hakaret kelimeleri yok olursa kimse abiye hakaret edemezmantığıyla hareket ediliyor.
Ha nerede kalmıştım, Julia. Winston'dan daha genç, aşk konusunda daha gözü kara. Gizli buluşma yerleri ayarlıyorlar kendilerine. Çok nadir buluşuyorlar. Sonra bir gün bir örgütle kesişiyor yolları. Kardeşlik örgütü. Abiye karşı gizlice oluşturulmuş bir direniş örgütü. İç parti üyelerinden birisi onlara bir kitap veriyor okumaları için. Dünyanın nasıl bu hale geldiğini, üç devlet arasındaki ilişkiyi, Prollerin (Proleterya) durumu, iç parti, manipülasyon süreci, şu anda nelerin yaşandığı, nasıl bir düzenin hüküm sürdüğü... Winston bir şeyi fark ediyor, nasılı zaten tahmin ediyorduk, peki ya nedeni?
Kardeşlik denilen abinin kollarına atıyor Winston ve Julia'yı. Bunları anlattıktan sonra Sev-Bak içinde işkence süreci başlıyor. İşkenceyle insanın nasıl 2+2'nin 5 edeceğine inanabileceğini görüyorsunuz. Tek ihanet edemeyeceği değere, elinde olan tek gerçek duyguya nasıl ihanet edeceğini görüyorsunuz. Acıyorsunuz.. İşkence bitiyor, dize gelmiş, abiye tüm kalbiyle inanan bir Winston dönüyor sokaklara. Buharlaştırılmamış bir Winston. Çünkü eski fikirleriyle buhar olsa iz bırakabilirdi birilerinin hayatında. Gururu yerlerde ve gönülden bağlı bir Winston karakteri buharlaşıyor sonunda..
Kitap gönlümüzün Sosyalizmini yerip Kapitalizmi övse de anlattığı manipülasyon süreci çok tanıdık geliyor ne yazık ki.. 1984'te o kadar gelişememiş olsak da şimdilerde o dünyaya oldukça yaklaşmış sayılırız. Kendi az gelişmiş ülkemden baktığımda Tele-ekran beyin yıkaması, geçmişin değiştirilmesi, düşün-suçu ve düşünce polisi, Abi.. Bunlar yaşadığımız şeyler. Kitaptaki kadar abartılmış olmasa da ben yıllardır ulusa sesleniş adı altında manipülasyon sürecine birinci elden katılan bir Abi figürü görüyorum mesela tele-ekranda..
Kitap yüzyılın kitabı dedikleri türden. Hakkaten okunmalı. Belki bu manipülasyondan yırtmanın yollarına ulaşanlar olur hani okudukça :)